دستگاه تناسلی زنان از اندام‌های داخلی و خارجی تشکیل شده است. منظور از اندام‌های داخلی، تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ، رحم، دهانه رحم و واژن است و منظور از اندام‌های خارجی دهانه مجرای ادرار، کلیتوریس، دهانه واژن، پرده بکارت، لابیای ماژور و مینور و غیره است.
اگرچه دستگاه تناسلی هورمون تولید می‌کند و مسئول باروری، قاعدگی و فعالیت جنسی زنان است اما وجود آن تأثیر قابل توجهی بر سایر جنبه‌های سلامت نیز دارد. به عنوان مثال، تخمدان‌ها هورمون‌های جنسی زنانه استروژن و پروژسترون را تولید می‌کنند که بر تراکم استخوان، سطح کلسترول، سلامت قلب و خلق و خوی تأثیر می‌گذارند.
اگرچه برای تولید مثل به اسپرم مرد نیاز است، اما این زن است که جنین را حمل می‌کند و به دنیا می‌آورد. همه زنان با تعداد زیادی تخمک نابالغ (سلول‌های جنسی زنانه) به دنیا می‌آیند. پس از شروع دوران بلوغ، معمولا در حدود 12 سالگی، هر ماه یک سلول بعد از پایان چرخه قاعدگی بالغ و آزاد می‌شود تا در ترکیب با اسپرم، حاملگی اتفاق افتد. در غیر این صورت، پوشش ضخیم شده آندومتر (دیواره داخلی) رحم شکسته شده و می‌ریزد و به عنوان خون قاعدگی از واژن عبور می‌کند.
این فعالیت‌ها تحت تأثیر هورمون‌های ترشح شده توسط اندام‌های جنسی زنانه (تخمدان‌ها) که توسط سیستم غدد درون ریز کنترل می‌شوند، رخ می دهند. هورمون‌های جنسی زنانه نقش عمده‌ای در بلوغ جنسی نیز دارند.
یائسگی معمولا بین سنین 45 تا 55 سالگی رخ می‌دهد و با کاهش میزان هورمون استروژن، باعث توقف کامل کل این فرآیندها می‌شود. در این مقاله، آناتومی دستگاه تناسلی زنان را به طور مفصل بررسی خواهیم کرد. پیشنهاد می‌کنیم برای افزایش آگاهی خود تا انتها با ما همراه باشید!
اندام‌های خارجی دستگاه تناسلی زنان
فُرج یا اندام‌های خارجی دستگاه تناسلی زنان، در پرینه و خارج از لگن قرار دارند. در اصل عملکرد دستگاه تناسلی خارجی محافظت از قسمت‌های داخلی در برابر عفونت، افزایش تحریک جنسی و کمک به ورود اسپرم به واژن است. قسمت‌های اصلی فرج عبارتند از:
- مونس پوبیس (تپه ونوس)
- لابیا ماژور (لبه‌های بزرگ بیرونی)
- لابیا مینور (لبه‌های کوچک داخلی)
- کلیتوریس
- دهانه مجرای ادرار
- دهلیز
- پیاز دهلیزی
- غدد دهلیزی
- دهانه واژن
- پرده بکارت
در ادامه به ویژگی‌ها و نحوه عملکرد هرکدام اشاره خواهیم کرد.
مونس پوبیس
مُونس پوبیس یا تپه وِنوس، توده‌ای از بافت چربی زیر جلدی است که در جلوی استخوان شرمگاهی و بالای دهانه واژن قرار دارد. پوست روی مونس پوبیس در سنین بلوغ با موهای زائد ناحیه تناسلی پوشیده می‌شود. معمولا سایز این ناحیه از دستگاه تناسلی بعد از بلوغ بزرگتر می‌شود.
لابیا ماژور
منظور از لابیا ماژور، دو لبه یا چین پوستی طولی هستند که سایر اندام‌های دستگاه تناسلی خارجی را محصور کرده و از آن‌ها محافظت می‌کنند. لابیا ماژور جانبی‌ترین قسمت فرج است که از مونس پوبیس تا پرینه امتداد دارد. شکاف بین لبه‌های بزرگ را شکاف پودندال می‌نامند که در آن لابیا مینور و دهلیز قرار دارد. در دوران بلوغ، روی پوست لبه‌های بزرگ که حاوی غدد عرق و غدد ترشح‌کننده چربی است، موهای زائد رشد می‌کنند.
لابیا مینور
لابیا مینور یا لبه‌های کوچک داخلی، دو چین پوستی نازک، طولی و بدون مو هستند که بین لابیا ماژور قرار دارند. این بخش، دهلیز و منافذ مجرای ادرار و واژن را احاطه می‌کند. لابیا مینور در تشکیل پوست ختنه‌گاه و کلیتوریس نقش دارد. پوست آن در افراد مختلف اندازه‌ها و شکل‌های مختلفی دارد، بسیار ظریف است و می‌تواند به راحتی تحریک و متورم شود.
کلیتوریس
اصولا دو لبه کوچک داخلی (لابیا مینور) در ناحیه کلیتوریس به هم می‌رسند. کلیتوریس یک برآمدگی کوچک است که در بالاترین قسمت دهلیز فرج قرار دارد و توسط کلاهکی به نام پرپوس پوشیده می‌شود. اساسا مسئول تحریک احساسات جنسی زنان در طی مقاربت است.
دهانه مجرای ادرار
در زیر کلیتوریس و درست بالای دهانه واژن، دهانه مجرای ادرار قرار دارد که از آن ادرار خارج می‌شود. در واقع، این قسمت بخشی از سیستم ادراری است.
دهلیز
اصولا ناحیه بین دو لبه کوچک داخلی یا لابیا مینور را دهلیز می‌نامند. این ناحیه شامل دهانه واژن، دهانه مجرای ادرار و منافذ غدد دهلیزی بزرگ و کوچک است.
پیاز دهلیزی
پیاز دهلیزی یک جفت بافت محرک جنسی زیرجلدی مشابه پیاز آلت تناسلی و جسم اسفنجی در مردان است. آن‌ها در هر طرف دهلیز امتداد یافته و در جلوی دهانه مجرای ادرار به هم می‌پیوندند.
غدد دهلیزی
دو نوع غدد دهلیزی در دستگاه تناسلی خارجی وجود دارد که عبارتند از:
- غدد دهلیزی بزرگتر (بارتولین) که در هر طرف دهلیز یافت می‌شوند. آن‌ها برای روان کردن فرج در هنگام مقاربت شروع به تولید ترشحات می‌کنند.
- غدد دهلیزی کوچکتر (اسکین) بین منافذ مجرای ادرار و واژن قرار دارند و عملکردی مشابه غده پروستات مردان دارند.
دهانه واژن
دهانه واژن محلی است که خون قاعدگی و نوزاد (در هنگام زایمان طبیعی)از طریق آن از بدن خارج می‌شوند. تامپون و آلت تناسلی مرد از دهانه واژن وارد واژن می‌شوند.
پرده بکارت
پرده بکارت یک تکه بافت پوشاننده در بخش ورودی واژن است که از هنگام تولد وجود دارد. با شروع روابط جنسی این بخش زایل می‌شود.
عروق و ریشه‌های عصبی دستگاه تناسلی خارجی
دستگاه تناسلی خارجی توسط شریان‌های پودندال (داخلی و خارجی) که به ترتیب شاخه‌هایی از شریان‌های ایلیاک داخلی و فمورال هستند، خونرسانی می‌شود. قسمت قدامی (جلویی) فرج، عصب حسی را از عصب ایلیواینگوینال و عصب تناسلی فمورال دریافت می‌کند. قسمت خلفی (پشتی) توسط عصب پودندال و عصب پوستی خلفی ران تامین می‌شود.
پیاز دهلیزی و کلیتوریس عصب پاراسمپاتیک را از شبکه عصبی واژن دریافت می‌کنند. لنف از اندام تناسلی خارجی توسط غدد لنفاوی سطحی و عمیق اینگوینال یا مستقیما به غدد لنفاوی ایلیاک داخلی تخلیه می‌شود.
اندام‌های داخلی دستگاه تناسلی زنان
دستگاه تناسلی داخلی زنان در داخل حفره لگن قرار دارد و از اندام‌های زیر تشکیل شده است:
- واژن
- دهانه رحم
- رحم
- لوله‌های رحمی (لوله‌های فالوپ)
- تخمدان‌ها
در ادامه به ویژگی‌ها و نحوه عملکرد هرکدام اشاره خواهیم کرد.
واژن
واژن بیرونی‌ترین اندام دستگاه تناسلی داخلی زنان است که از دهانه رحم تا فرج (دستگاه تناسلی خارجی) گسترش می‌یابد. در اصل واژن در قسمت پشتی مثانه و مجرای ادرار و جلوی راست‌روده قرار دارد. این کانال عضلانی دستگاه تناسلی داخلی و خارجی را به هم متصل می‌کند و اجازه می‌دهد تا مایعاتی مانند خون قاعدگی و ترشحات از بدن خارج شوند. خون قاعدگی ناشی از ریزش دیواره رحم از واژن عبور می‌کند و در نهایت از طریق دهانه واژن خارج می‌شود. واژن هم‌چنین اجازه می‌دهد تا مایع منی حاوی اسپرم وارد بدن زن شود. این مساله می‌تواند به روش‌های مختلفی، مانند برقراری رابطه جنسی یا لقاح مصنوعی، اتفاق بیافتد.
واژن می‌تواند برای خروج نوزاد در حین زایمان گشاد شود و سپس کوچک شود تا چیزی باریک مانند تامپون را نگه دارد. دیواره واژن پوشیده از غشاهای مخاطی است که به مرطوب نگهداشتن آن کمک می‌کنند.
دهانه رحم
دهانه رحم یک ساختار باریک در پایین‌ترین قسمت رحم است که به واژن ختم می‌شود. این دریچه منعطف اجازه ورود اسپرم به رحم و خروج خون قاعدگی را از رحم می‌دهد. لازم است دهانه رحم باز شود (گشاد شود) تا نوزاد در هنگام زایمان طبیعی بیرون بیاید. از سایر عملکردهای آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تولید مخاط. دهانه رحم مخاط تولید می‌کند و در زمانی‌که زن باردار است از ورود اسپرم به رحم جلوگیری می‌کند.
- محافظت از رحم در برابر باکتری‌ها. مخاط هم‌چنین از ورود باکتری‌ها به رحم جلوگیری می‌کند و واژن را سالم نگه می‌دارد.
- تسهیل تخلیه خون و ترشحات از رحم. در پایین دهانه رحم یک دهانه کوچک وجود دارد که به مایعاتی مانند خون قاعدگی اجازه عبور می‌دهد.
رحم
رحم عضوی توخالی و گلابی شکل از دستگاه تناسلی زنان است که جنین را در دوران بارداری نگه می‌دارد. در اصل این بخش مهم از دستگاه تناسلی زنان در عمق حفره لگن در جلوی راست‌روده و در پشت مثانه قرار دارد.
سلول‌های پوششی آندومتر (دیواره داخلی) رحم هر ماه به منظور آماده‌سازی برای لانه‌گزینی جنین تکثیر می‌شوند. دو نوع سلول جنسی اسپرم و تخمک وجود دارد. هنگامی‌که یک اسپرم با تخمک ملاقات می‌کند، می‌تواند آن را بارور کرده و یک زیگوت (تخم) ایجاد کند. این زیگوت در نهایت به جنین تبدیل می‌شود. حضور هم اسپرم و هم تخمک برای تولید مثل انسان لازم است.
اگر لقاح اتفاق بیافتد و تخمک توسط اسپرم بارور شود، رحم در جهت نگهداری جنین در حال رشد و جفت عمل می‌کند. ابتدا سلول‌های زیگوت تقسیم می‌شوند و رشد می‌کنند و به یک جنین تبدیل می‌شوند. با گذشت زمان، جنین از طریق بند ناف، اکسیژن و مواد مغذی را از جفت دریافت می‌کند. وقتی زمان تولد جنین فرا می‌رسد، رحم شروع به انقباضات ماهیچه‌ای قوی می‌کند که دهانه رحم را گشاد می‌کند و جنین را بیرون می‌راند.
اگر حاملگی اتفاق نیافتد، پوشش آندومتر در طول قاعدگی ریزش می‌کند و به شکل خونریزی از طریق واژن از بدن خارج می‌شود.
لوله‌های رحمی
لوله‌های رحمی یا لوله‌های فالوپ، دو گذرگاه باریک در هر طرف رحم هستند که به قسمت بالایی رحم متصل می‌شوند و تخمک‌ها را از تخمدان به سمت رحم هدایت می‌کنند. این اندام دستگاه تناسلی داخلی، از بخش‌های زیر تشکیل شده است:
- دهانه لوله فالوپ. یک دهانه قیفی شکل که در نزدیکی تخمدان‌ها قرار دارد.
- فیمبریا. برآمدگی‌های انگشت مانند که دهانه لوله فالوپ را احاطه کرده‌اند.
- مژک‌ها. ساختارهای مو مانند که در داخل لوله‌های فالوپ هستند.
هنگامی‌که تخمدان یک تخمک را آزاد می‌کند، ترشحات و فیمبریا آن را به سمت دهانه لوله فالوپ می‌رانند. پس از داخل شدن، مژک‌ها تخمک را به سمت رحم حرکت می‌دهند. معمولا این روند حدود 7 روز طول می‌کشد.
در اغلب موارد لقاح تخمک با اسپرم در داخل لوله‌های فالوپ انجام می‌شود. در واقع اسپرم از سمت رحم و تخمک از سمت تخمدان می‌آید. سپس تخمک بارور شده به سمت رحم حرکت می‌کند و در جایی در پوشش داخلی رحم کاشته می‌شود. اگر لانه‌گزینی به خوبی انجام شود، حاملگی آغاز می‌شود.
تخمدان‌ها
زنان در دستگاه تناسلی خود دارای دو تخمدان در هر طرف رحم هستند. تخمدان‌ها به شکل و اندازه یک بادام هستند و دو وظیفه کلیدی تولید هورمون و آزادسازی تخمک را دارند. در طول رشد جنین، حدود 6 میلیون تخمک وجود دارد. در بدو تولد تقریبا 1 میلیون تخمک باقی می‌ماند. تا زمانی‌که یک دختر به بلوغ برسد، تنها حدود 300000 تخمک نابالغ باقی می‌ماند.
هنگامی‌که یک دختر از نظر جنسی بالغ می‌شود، هر ماه با وقوع چرخه قاعدگی، یک عدد از این تخمک‌ها در داخل فولیکول‌های تخمدان شروع به رشد و بلوغ می‌کند و آزاد می‌شود. این فرآیند به نام تخمک‌گذاری شناخته می‌شود و بخشی از چرخه قاعدگی است. در واقع فرآیندی است که بارداری را ممکن می‌کند.
بهتر است بدانید که با افزایش سن، تعداد تخمک‌هایی که دارید کم می‌شود. هم‌چنین به دلیل کاهش تعداد و کیفیت تخمک‌های باقیمانده، قدرت باروری نیز کاهش می‌یابد و احتمال بروز نقص مادرزادی یا مشکلات ژنتیکی در جنین افزایش پیدا می‌کند. اصولا هورمون‌هایی که تخمدان‌ها تولید می‌کنند (استروژن و پروژسترون)، چرخه قاعدگی را تنظیم می‌کنند. آن‌ها هم‌چنین:
- بر ایجاد صفات جنسی زنانه تأثیر می‌گذارند.
- بارداری، زایمان و تولید شیر مادر را تسهیل می‌کنند.
- به حفظ سلامت استخوان‌ها، قلب، کبد، مغز و سایر بافت‌ها و اندام‌ها کمک می‌کنند.
- بر کیفیت خلق و خو، خواب و میل جنسی تأثیر می‌گذارند.
جزئیات چرخه قاعدگی زنان
چرخه قاعدگی مجموعه‌ای از تغییرات ماهانه، ناشی از نوسانات هورمون‌های جنسی در اندام‌های تناسلی زنانه است. در اصل این چرخه 28 روزه از دو چرخه تخمدان و چرخه رحم تشکیل شده است. چرخه تخمدان شامل سه مرحله فولیکولی، تخمک‌گذاری و لوتئال است. همه این مراحل، باعث بلوغ و آزاد شدن تخمک می‌شوند.
چرخه رحم نیز دارای سه مرحله قاعدگی، تکثیری و ترشحی است. این مراحل در جهت آماده‌سازی رحم برای لقاح احتمالی و بارداری قریب الوقوع عمل می‌کنند. ویژگی‌های هرکدام از مراحل چرخه تخمدان و چرخه رحم عبارتند از:
- مرحله فولیکولی (روز 7 تا 14). در این مرحله از چرخه تخمدان، فولیکول‌های تخمدان بالغ و برای تخمک‌گذاری آماده می‌شوند. این مرحله با مرحله تکثیری چرخه رحم همپوشانی دارد و پوشش داخلی رحم را برای لانه‌گزینی آماده می‌کند.
- مرحله تخمک‌گذاری (به طور معمول در روز 14). در این مرحله فولیکول تخمدان پاره می‌شود و تخمک را آزاد می‌کند.
- مرحله لوتئال (روز 14 تا 28). فولیکول تخمدان به جسم زرد تبدیل می‌شود. این مرحله با مرحله ترشحی چرخه رحم مرتبط است که در آن آندومتر به یک محیط غنی از نظر تغذیه برای لانه‌گزینی تخمک بارور شده تبدیل می‌شود. توجه داشته باشید که وقتی جسم زرد تحلیل می‌رود، به یک بافت اسکار فیبری به نام جسم آلبیکنس تبدیل می‌شود.
- مرحله قاعدگی (روز 1 تا 7). اگر تخمک بارور نشود، پوشش آندومتر رحم ریخته می‌شود که به معنای آغاز قاعدگی، مرحله اول چرخه رحم، است. اگر تخمک بارور شود، بارداری توسط یک سری آبشارهای هورمونی حفظ می‌شود و چرخه قاعدگی تا 9 ماه رخ نمی‌دهد.
به طور کلی، عملکرد دستگاه تناسلی زنان چیست؟
دستگاه تناسلی زنان چندین عملکرد را انجام می‌دهد. علاوه بر اینکه به زنان اجازه می‌دهد تا رابطه جنسی داشته باشند، به تولید مثل نیز کمک می‌کند.
تخمدان‌های شما هر ماه یک تخمک بالغ تولید می‌کنند. سپس این تخمک در طول تخمک‌گذاری به لوله فالوپ منتقل می‌شود، جایی‌که ممکن است فرآیند لقاح توسط یک یا چند اسپرم انجام شود. سپس تخمک بارور شده به سمت رحم حرکت می‌کند، جایی‌که پوشش رحم در پاسخ به هورمون‌های طبیعی چرخه قاعدگی ضخیم شده است.
هنگامی‌که زیگوت یا سلول تخم در رحم شما قرار می‌گیرد، تخمک بارور شده می‌تواند در دیواره ضخیم رحم کاشته شود و به رشد خود ادامه دهد. اگر لانه‌گزینی صورت نگیرد، پوشش رحم طی دوره قاعدگی بعدی ریخته می‌شود. اصولا دستگاه تناسلی هورمون‌های جنسی تولید می‌کند که چرخه قاعدگی را حفظ می‌کنند.
در دوران یائسگی، دستگاه تناسلی زنان به تدریج تولید هورمون‌های جنسی زنانه لازم برای چرخه قاعدگی را متوقف می‌کند. در این مرحله، چرخه قاعدگی می‌تواند نامنظم شود و در نهایت متوقف شود. از نظر پزشکان، زمانی‌که یک سال کامل را بدون قاعدگی سپری کرده باشید، یائسه محسوب می‌شوید.
سخن آخر
بنابراین، اندام‌های دستگاه تناسلی زنان در فعالیت جنسی، باروری، قاعدگی و تولید مثل نقش دارند. برخی از زنان با اختلالاتی در اندام‌های تناسلی به دنیا می‌آیند یا بعدها درگیر مشکلاتی مانند فیبروم رحم، کیست تخمدان، اندومتریوز، سندرم تخمدان پلی‌کیستیک و سرطان تخمدان و رحم در این ناحیه می‌شوند.
این مساله می‌تواند بر عملکرد دستگاه تناسلی تأثیر بگذارد و منجر به خونریزی نامنظم، مشکل در بارداری یا رابطه جنسی دردناک شود. اگر در مورد دستگاه تناسلی خود نگرانی دارید یا علائمی دارید که شما را نگران می‌کنند، حتما با پزشک متخصص زنان و زایمان مشورت کنید.
منابع:
https://www.healthline.com/human-body-maps/female-reproductive-system#1
https://www.kenhub.com/en/library/anatomy/female-reproductive-organs